Kołysanka o zakopanej broni

Partyzancka piosenka napisana w 1941 roku (w niektórych opracowaniach podawany jest rok 1942) przez poetkę Krystynę Krahelską [1]. Największą popularność utwór zyskał wśród oddziałów Armii Krajowej na Lubelszczyźnie.

[1] Krystyna Krahelska (1914 – 44) – polska poetka, harcerka, pielęgniarka i etnograf, żołnierz Armii Krajowej i uczestniczka Powstania Warszawskiego. Strona na Wikipedii

Największym problemem zbrojnych oddziałów polskich konspiracji niepodległościowych działających w czasie II Wojny Światowej był stały, dotkliwy niedostatek broni i sprzętu. Zrzuty organizowane przez zachodnich Aliantów zaspokajały tylko niewielką część potrzeb. Jeszcze mniej było broni zdobycznej. Wyjątkiem była tutaj sytuacja we wschodnich okręgach, gdzie polska partyzantka mogła wykorzystywać to, co w 1941 roku porzucali uciekający Sowieci. Własna produkcja broni (np. pistoletów maszynowych Sten w Suchedniowie) była wielkim wyczynem organizacyjnym, ale też niewiele zmieniała. Część oddziałów korzystała za to z broni i sprzętu pozostawionego przez Wojsko Polskie we wrześniu i październiku 1939 r. Kiedy kończyła się walka, żołnierze rozbitych oddziałów nie chcąc aby ich broń dostała się w ręce wroga często zakopywali ją, starannie przy tym zabezpieczając. Wierzyli, że to jeszcze nie koniec, że kiedyś powrócą, odkopią swoje karabiny i znów staną do walki. Jeżeli była taka możliwość, pozostawiano nie tylko broń, ale też mundury i oporządzenie. Analiza dostępnych materiałów archiwalnych pokazuje, że często korzystały z nich partyzanckie oddziały m.in. na Lubelszczyźnie. Być może właśnie dlatego napisana przez Krystynę Krahelską „Kołysanka” cieszyła się tam taką popularnością.

Nota biograficzna

Krystyna Krahelska (1914-44) była harcerką, pielęgniarką, etnografem i poetką. Urodziła się i wychowała w Mazurkach k. Baranowicz. Jej ojciec Jan[1] był inżynierem, oficerem Wojska Polskiego i wojewodą poleskim. Jeszcze przed wojną Krystyna działała w harcerstwie. Studiowała też etnografią, geografię i historię. Na przełomie lat 1936 i 37 pozowała Ludwice Nitschowej do pomnika warszawskiej Syrenki [2] (choć twarz tej figury nie jest twarzą Krahelskiej). We wrześniu 1939 roku służyła w warszawskiej obronie cywilnej. Już od grudnia działała w Związku Walki Zbrojnej. W latach 1943-44 służyła jako instruktor sanitarny w polowych oddziała Armii Krajowej. W Powstaniu Warszawskim była sanitariuszką w I Dywizjonie „Jeleń” [3] 7 Pułku Ułanów Lubelskich Armii Krajowej. Została ciężko ranna w czasie ataku na Dom Prasy przy ulicy Marszałkowskiej. Zmarła następnego dnia rano w szpitalu polowym.

„Kołysankę” Krahelska napisała w Puławach, podczas jednego z wyjazdów na Lubelszczyznę, w czasie których  w miejscowych oddziałach partyzanckich szkoliła dziewczęta do służby sanitarnej.

Analiza tekstu

„Kołysanka o zakopanej broni” znana jest także pod nazwami „Kołysanka” i „Smutna rzeka”. Znanych jest 7 wariantów jej tekstu. Poniższa analiza dotyczy wariantu oryginalnego, bez późniejszych zmian.

Piosenka jest zarówno muzycznie jak i tekstowo utrzymana  w stylistyce „rzewnej” kołysanki. Poetyckie obrazy oświetlanej księżycowym światłem natury (rzeka, las) przeplatają się w niej z wspomnieniem o „zakopanej broni” i wiarą w rychłe podjęcie walki, w której posłuży ta „czujnie drzemiąca” broń. Aby zrozumieć odczucia i oczekiwania autorki musimy przypomnieć, że rok 1941 był jeszcze czasem, w którym zbrojny opór dopiero się odradzał, przybierając nowe formy organizacyjne i gromadząc kadry oraz broń. Ówczesna strategia zakładała prymat ochrony zasobów ludzkich i wykluczała większe wystąpienia zbrojne aż do czasu, kiedy zyskają one realne szanse powodzenia. W powstających wówczas oddziałach partyzanckich, wśród młodzieży wychowanej w kulcie narodowych powstań, powszechne było przekonanie, że kiedyś nadejdzie czas, w którym te formacje „obudzą broń” i staną do otwartej walki. W te nastroje idealnie wpisała się piosenka Krahelskiej. Według notatek autorki „smutna rzeka” to Szczara w jej rodzinnych Mazurkach.

Od 1942 roku „Kołysanka” stała się popularna w oddziałach partyzanckich na Lubelszczyźnie. Prawdopodobnie drukowano ją konspiracyjnie w czasie wojny. Oficjalnie wydana została po raz pierwszy w „Pieśniach polskich” w Brunszwiku (1945) oraz w zbiorze „Pieśni narodowe, artystyczne, partyzanckie, ludowe”, opublikowanym również w 1945 roku w Łodzi.

[1] Jan Krahelski (1884 – 1960) – polski inżynier, polityk, oficer Wojska Polskiego, wojewoda poleski. Strona na Wikipedii

[2] Pomnik Syrenki na warszawskim Powiślu. Strona na Wikipedii

[3] Dywizjon „Jeleń” – oddział Armii Krajowej, działający w czasie niemieckiej okupacji jako część konspiracyjnego 7 Pułku Ułanów Lubelskich. Strona na Wikipedii

Opracował: Piotr Pacak

Pobierz opracowanie w formacie pdf