Pieśń żeglarska do Najśw. M. P. ( O, której berła)

Hymn religijny, najprawdopodobniej z XVIII wieku. Autor pozostaje nieznany. Pieśń po raz pierwszy została opublikowana w „Śpiewniku kościelnym” księdza Michała Mioduszewskiego [1] w 1838 roku. Pieśń jest przykładem często spotykanego w polskiej kulturze hymnu maryjnego, odwołującego się do definiującego polski katolicyzm kultu Matki Boskiej.

Polska przez wieki była państwem przede wszystkim lądowym. Tradycje naszej Marynarki Wojennej sięgają jednak XV wieku, kiedy to flota wystawiona przez Gdańsk pod królewską banderą walczyła z Krzyżakami [2]. W XVI wieku były floty kaperskie, a na początku następnego stulecia flota królewska [3], która zwyciężyła w bitwie ze Szwedami pod Oliwą (28 listopada 1627) [4]. Na tym przerwała się oficjalna historia polskiej floty wojennej. Jednak nawet w wieku zaborów zdarzały się epizody, w których jednostki pod polską banderą działały na rzecz polskiej niepodległości.

Pierwszą po wiekach polską wojenną akcją na morzu była wyprawa statku „Symmetry” w czasie Powstania Listopadowego. Operację nadzorował sławny dowódca „Szwadronu Elby” polskich szwoleżerów Gwardii Napoleona I – pułkownik Jan Paweł Jerzmanowski [5]. Jednostka miała przewieźć transport broni dla walczącego na Litwie korpusu generała Antoniego Giełguda [6]. „Symmetry” dotarła do Połągi 25 lipca 1831 roku. Niestety, na miejscu okazało się, że oddziały powstańcze przegrały bitwę o to miasto i w połowie lipca korpus Giełguda częściowo przeszedł granicę pruską a częścią sił przebijał się na Warszawę. W tej sytuacji „Symmetry” powróciła do Anglii, a misję rozwiązano.

Kiedy wybuchło Powstanie Styczniowe, sprawą dla powstańców fundamentalną był niedostatek broni palnej. Aby choć częściowo temu zaradzić, wysłannicy Rządu Narodowego Józef Demontowicz [7] oraz Józef Ćwierczakiewicz [8] zakupili w Anglii w firmie Withword and Sons 1000 nowoczesnych karabinów z bagnetami oraz 100 tysięcy kul, 2 miliony spłonek, 750 francuskich szabel kawaleryjskich, 200 lanc, 1000 kos, 100 rewolwerów, 3 armaty, 2,5 tony prochu oraz drukarnię polową. Zamówiono również umundurowanie dla 2000 żołnierzy i 3 polskie chorągwie wojskowe. Zwerbowano na tę akcję 162 ochotników, w których 102 było Polakami. Resztę grupy tworzyli Francuzi, Włosi, Anglicy, Belgowie, Chorwaci, Holendrzy, Niemcy, Szwajcarzy i Rosjanie. Dowódcą ekspedycji został doświadczony oficer pułkownik Teofil Łapiński [9]. Cały ładunek miał przewieźć żelazny szkuner parowy „Ward Jackson” wynajęty za 1300 funtów. Prowadził go doświadczony, doskonale znający Bałtyk kapitan – Robert Weatherley. Misji sprzyjał fakt, że carska flota była praktycznie zablokowana w skutych lodem portach. Niestety, o polskiej akcji w Londynie dowiedzieli się Rosjanie, którzy wciągnęli do współpracy Prusaków. Kiedy w porcie Gravesend trwał załadunek wynajętego przez Polaków szkunera w pobliżu pojawiła się rosyjska korweta „Żemczug”, która w zbrojnej demonstracji próbowała zablokować wypłynięcie „Ward Jacksona”. Akcję podjęła też angielska służba celna, ale kapitan Weatherley zignorował protesty celników, wyrzucił ich ze statku i wypłynął z portu. „Żemczug” również próbował wypłynąć, ale na przeszkodzie stanęła awaria maszyny parowej – jak się okazuje „zorganizowana” przez wspierającego Polaków włoskiego rewolucjonistę Giuseppe Mazziniego. „Ward Jackson” wpłynął na Bałtyk, gdzie na skutek sztormu musiał schronić się w duńskim porcie Helsinborg. Tam niespodziewanie zrezygnował kapitan Weatherley, który wraz z angielską załogą opuścił jednostkę. Na pokład wszedł za to rosyjski anarchista Michał Bakunin [10]. Pułkownik Łapiński jednak nie poddał się. Szkuner przepłynął do Szwecji, gdzie dokupiono broni, wynajęto nowe statki i wyprawa w końcu ruszyła do celu. Miejsce desantu zaplanowano na Mierzei Kurońskiej, w pobliżu pruskiego portu Schwarzort. Niestety, w trakcie lądowania rozpętała się burza, która uniemożliwiła lądowanie. Wyprawa zawróciła i w  lipcu została ostatecznie rozwiązana w Anglii [11].

Fiasko rejsu „Ward Jacksona” nie było ostatnią polską akcją morską w Powstaniu Styczniowym. W czerwcu 1863 roku z angielskiego portu Newcastle wypłynął frachtowiec „Chesapeak” z ładunkiem broni dla powstańców. Przez Konstantynopol ekspedycja pod dowództwem pułkownika Klemensa Przewłockiego dotarła do Trapezuntu. Próba lądowania na rosyjskim brzegu niestety nie udała się i wyprawa poniosła fiasko [12]. W lipcu oddział pułkownika Zygmunta Miłkowskiego („Teodor Tomasz Jeż”) zdobył na Dunaju angielski parowiec, którym zamierzał atakować rosyjską żeglugę. Wyprawa została jednak rozbita przez Turków i Rumunów. We wrześniu 1863 rozpoczęła się wyprawa parowca „Samson”. Dowodzony przez francuskiego oficera marynarki Francoisa Magnana miał atakować rosyjskie jednostki na Morzu Czarnym. Niestety, francuski dowódca okazał się nieudolny i niegodny zaufania. Zastąpił go komandor podporucznik Władysław Zbyszewski [13], były oficer carskiej floty. Natychmiast zajął się on tworzeniem struktur powstańczej floty. Prowadził też konkretne akcje. Zakupiony w Anglii parowiec „Kiliński” (ex. „Princess”) miał przewieźć 13 dział, 300 sztuk broni palnej, proch, amunicję i mundury. Awaria maszyn wymusiła zawinięcie do hiszpańskiej Malagi, gdzie pod naciskiem Rosjan „Kiliński” został aresztowany 12 lutego 1864 roku. Komandor Zbyszewski nie poddał się. Szykował kolejne wyprawy statków „Kościuszko” i „Głowacki”. Niestety, upadek Powstania przekreślił te plany. Na odrodzenie polskiej floty musieliśmy czekać do 1918 roku.

Analiza tekstu

Pieśń jest przykładem często spotykanego w polskiej kulturze hymnu maryjnego, odwołującego się do definiującego polski katolicyzm kultu Matki Boskiej. Wykonywana współcześnie wersja ma pięć zwrotek. Pierwsza  jest inwokacją odwołującą się wprost do tej, której „berła ląd i morze słucha”. Modlący się żeglarz mianuje „Świętą Dziewicę” pierwszą po Bogu, czyli de facto uznaje ją za swojego kapitana (zwyczajowo zwanego „pierwszym po Bogu”). W niej pokłada swoje nadzieje i jej zawierza swój los na wzburzonym morzu. Zwrotki druga i trzecia są narracyjną jednością. Opisują żeglarzy przedzierających się przez morskie pułapki do zbawczego brzegu i szukających ratunku w Matce Boskiej. Czwarta zwrotka wraca do modlitwy osobistej. Przerażony żeglarz, sam wśród ciemnej, burzliwej nocy szuka światła, które – jak wierzy – da mu „jej” opieka. Ostatnia zwrotka to manifest wiary w to, że dzięki wsparciu „Matki” żeglarz uznający się za jej „syna” przetrwa szczęśliwie najsroższe fale i burze.

Popularność pieśni możemy przypisać dwoistości jej znaczenia. Z jednej strony jest to modlitwa żeglarza. Z drugiej ta żegluga po wzburzonym morzu może też być ogólną metaforą wszystkich trudów i niebezpieczeństw ludzkiego życia.

Opracował: Piotr Pacak

[1] Michał Marcin Mioduszewski (ur. 16 września 1787 w Warszawie, zm. 30 maja 1868 w Krakowie) – polski prezbiter katolicki ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy św. Wincentego a Paulo, kompozytor, zbieracz pieśni religijnych. Strona na Wikipedii. Publikacja ks. Mioduszewskiego na Polonie

[2] Artykuł na Polsce Zbrojnej

[3]Artykuł na Historykonie, Artykuł na Historia

[4]Bitwa pod Oliwą – bitwa morska pomiędzy flotą polską a eskadrą okrętów szwedzkich, stoczona 28 listopada 1627 na redzie Gdańska. Nazwa „bitwa pod Oliwą” jest nazwą tradycyjnie przypisywaną tej bitwie. Artykuł na Wikipedii, Artykuł na Historia do Rzeczy, „Kiedy Słońce zaszło w południe”, „Tryumf polskiej floty”

[5]Jan Paweł Jerzmanowski herbu Dołęga (ur. 25 czerwca 1779 w Mniewie, w parafii w Umieniu w Wielkopolsce, zm. 15 kwietnia 1862 w Paryżu) – polski wojskowy, generał, baron w Królestwie Kongresowym w 1820 roku. Strona na Wikipedii, Artykuł na Napoleon, Papiery pułkownika [Jana] Pawła Jerzmanowskiego dotyczące nieudanej ekspedycji morskiej do Połągi w 1831 r.

[6]Antoni Giełgud herbu własnego (ur. 1792, zm. 13 lipca 1831 roku obok wsi Schnaugsten, koło Kłajpedy) – generał polski, generał brygady Królestwa Kongresowego, brał udział w kampanii 1812 oraz w powstaniu listopadowym. Strona na Wikipedii, Wojna na Litwie w roku 1831, Kazimierz Chłapowski

[7]Józef Błażej Demontowicz (ur. 1823, zm. 1876 w Sztokholmie) – działacz powstańczy, delegat Rządu Narodowego na kraje skandynawskie. Strona na Wikipedii

[8]Józef Ćwierczakiewicz ps. „Card” (ur. 1822 w Warszawie, zm. 12 września 1869 w Genewie) – działacz socjalistyczny, dziennikarz. Artykuł na Wikipedii

[9]Teofil Łapiński vel Teffik-bej (ur. 19 grudnia 1827, zm. 24 kwietnia 1886 we Lwowie) – uczestnik powstania węgierskiego, dowódca w randze generała wyprawy morskiej w czasie powstania styczniowego w 1863 roku. Strona na Wikipedii

[10]Michaił Aleksandrowicz Bakunin (ros. Михаи́л Алекса́ндрович Баку́нин; ur. 30 maja 1814 w Priamuchinie k. Torżoka; zm. 1 lipca 1876 w Bernie) – rosyjski myśliciel, panslawista, rewolucjonista i organizator ruchu anarchistycznego. Artykuł na Biografie niemieckie, Artykuł na Polskie Radio

[11]Powstanie Styczniowe na morzach. Artykuł o wyprawie Łapińskiego na Historia

[12]Klemens Łukasz Przewłocki herbu Przestrzał, później znany jako Klementi-bey (ur. 1818 lub 1819, zm. 1873 w Płowdiwie) – polski działacz niepodległościowy, emigrant. Uczestnik Powstania Węgierskiego 1848 roku, administrator Adampola i dowódca pułku kozaków osmańskich w czasie Wojny Krymskiej. Dowódca antyrosyjskiej dywersji w Czerkiesji w 1863 r. Strona na Wikipedii, Do Rządu Narodowego w sprawie wyprawy Przewłockiego

[13]Władysław Zbyszewski ps. Feliks Karp (ur. w 1834 w Skale n. Zbruczem, zm. w 1909 w Paryżu) – komandor podporucznik rosyjskiej Marynarki Wojennej, kontradmirał powstania styczniowego, od 1882 papieski hrabia. Strona na Wikipedii, Artykuł w Słowniku pionierów kolonialnych i morskich

Pobierz opracowanie w formacie pdf