Polskie drogi

Utwór instrumentalny, który stanowił główny temat muzyczny serialu telewizyjnego „Polskie drogi” w reżyserii Janusza Morgensterna. Autorem scenariusza był Jerzy Janicki. Autorami zdjęć byli Edward Kłosiński i Witold Adamek. Główne role grali – Karol Strasburger i Kazimierz Kaczor. Muzykę napisał Andrzej Kurylewicz, a wykonała ją Filharmonia Narodowa w Warszawie. Premiera pierwszego z jedenastu odcinków odbyła się na antenie TVP1 16 października 1977 roku. Serial od początku cieszył się wielkim uznaniem publiczności. Był wielokrotnie wznawiany i zdobył liczne nagrody – w tym za muzykę.

Akcja serialu rozpoczyna się 14 września 1939 roku. Główni bohaterowie to plutonowy podchorąży Władysław Niwiński (Karol Strasburger) i jego podkomendny – kapral Józef Kuraś (Kazimierz Kaczor). W kolejnych odcinkach śledzimy ich losy w czasie kampanii wrześniowej, nieudaną próbę przedarcia się na Zachód oraz działalność konspiracyjną i walkę z okupacyjną codziennością aż do tragicznej śmierci. „Drogi” zawierają wiele odniesień do wydarzeń historycznych. Autentyczna (w ogólnym ujęciu) jest walka oddziałów Wojska Polskiego przedzierających się w rozproszeniu na pomoc oblężonej Warszawie. Pokazane jest również aresztowanie krakowskich wykładowców uniwersyteckich (6 listopada 1939 roku[1]). Oglądamy w serialu zbrodnię w Wawrze (26/27 grudnia 1939 roku[2]), losy Polaków na terenach przyłączonych do III Rzeszy, utworzenie niemieckiego obozu Auschwitz, zbrodnię w Palmirach[3] (w 1940 roku), akcję masowych wysiedleń na Zamojszczyźnie (jesień 1942 roku) a także aresztowanie Komendanta Głównego Armii Krajowej generała Stefana Grota Roweckiego[4] (30 czerwca 1943 roku).

Już w pierwszym odcinku serial poruszył bardzo rzadko podejmowany w polskim kinie wątek zdrady mniejszości niemieckiej we wrześniu 1939 r. W kilku odcinkach zaznaczone są również wątki żydowskie – np. ratowanie dzieci z getta czy pomoc dla żydowskich powstańców z Warszawy. W tle tych wątków przewijają się echa wielkich wydarzeń tamtej wojny – kapitulacja Norwegii i Francji, układ Sikorski – Majski czy katastrofa w Gibraltarze i śmierć generała Władysława Sikorskiego (4 lipca 1943 roku). Oprócz tych odwołań do faktów, akcja poszczególnych odcinków zawiera też liczne manipulacje, w niektórych wątkach mocno wypaczające faktyczny przebieg tamtych wydarzeń.

Głównym zafałszowaniem jest marginalizacja znaczenia Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. Ich przedstawicieli oglądamy albo jako niepoważnych narwańców, albo przeciwników walki zbrojnej z Niemcami („stanie z bronią u nogi”, wyraźne sugestie o skłanianiu się ku kolaboracji) „absurdalnie wrogich” wobec komunistów i ich sowieckich protektorów.

Na główną organizację polskiego oporu przeciwko niemieckiej okupacji serial kreuje Polską Partię Robotniczą[5], a na główną siłę zbrojną tej walki Gwardię Ludową[6], która jako jedyna realnie sprzeciwia się Niemcom. Niestety, w świetle współczesnych badań możemy określić to jako absolutne kłamstwo. Wbrew powojennej propagandzie na terytoriach okupowanych przez Niemców komuniści i ich oddziały zbrojne aż do pierwszej połowy 1944 roku stanowiły margines działającego w Polsce ruchu oporu. Poza tym był to ruch otwarcie kolaborujący z Sowietami i zwalczający partyzantkę uznającą Rząd RP na Uchodźstwie[7]. Główną siłą polskiej walki z Niemcami były organizacje i formacje związane z dwoma nurtami – które nieco uogólniając nazwiemy „akowskim” i „narodowym” – oraz z ruchem ludowym. Zostały one całkowicie zdyskredytowane lub pominięte w „Polskich drogach”. Warto też zwrócić uwagę, że w serialu praktycznie nie istnieje temat sowieckiej i niemieckiej okupacji wschodnich województw Rzeczypospolitej.

Skąd w takim razie tak wielki sukces tego serialu, jeżeli świadomość jego zafałszowań była w zasadzie powszechna? Na pewno wielką siłą tego serialu były znakomicie napisane historie postaci zwykłych ludzi, którzy chcieli przede wszystkim przeżyć wojenny koszmar, ale w tragicznych okolicznościach stawali się bohaterami nie tyle z wyboru, ile z konieczności, przez wierność przysiędze, z poczucia honoru czy zwykłej, ludzkiej przyzwoitości. Twórcom serialu udało się również uniknąć emocjonalnych przerysowań w postaciach Niemców. To nie są karykatury, ale żywi ludzie, wiarygodni psychologicznie i zdarzeniowo. Ich zło albo ma kontekst w konkretnych wydarzeniach (zemsta za śmierć ojca i męża) albo jest na przykład wynikiem politycznej indoktrynacji – zawsze jednak ma swój ludzki wymiar … i chyba dlatego te postaci są tak atrakcyjne filmowo. Wszystko to zostało podane widzom z maestrią ówczesnej elity aktorstwa polskiego. Dlatego w serialu nie ma źle zagranych postaci. Dobór aktorów zagwarantował tutaj na wszystkich planach poziom nieosiągalny dla współczesnych polskich produkcji.

Mocne zafałszowania niektórych wątków autorzy serialu podali z tyloma niuansami i w tak szerokich kontekstach, że nie zniszczyło to jego generalnej wiarygodności. Postaci żołnierzy Gwardii Ludowej wykreowano tak, że wystarczyło „zdjąć etykietkę” i widz łatwo zapominał – choćby na chwilę – że to komuniści, a nie na przykład akowcy. Z kolei działaczy komunistycznych wykreowano jako ludzi w gruncie rzeczy rozsądnych, dalekich od ideologicznego zacietrzewienia i gotowych do każdej współpracy z innymi organizacjami Ruchu Oporu. Oczywiście było to jawne zafałszowanie historii, ale trzeba przyznać, że bardzo zręcznie podane i w gruncie rzeczy łatwo niknące w tym, co wciąż jest wielką siłą tego serialu –wielka panorama polskiego społeczeństwa pod niemiecką okupacją. Poza tym twórcy często „puszczając oko” do widzów … najwyraźniej przekonali ich, że „w pewnych sprawach tak muszą”. Publiczność po prostu uznała, że te wszystkie manipulacje i zafałszowania to taki „haracz” na rzecz systemu, dzięki czemu mógł powstać serial nie tylko wybitny, ale ważny dla naszej pamięci II Wojny Światowej.

Opracował: Piotr Pacak

Przypisy

[1]Sonderaktion Krakau – aresztowano wówczas 184 osoby, głównie wykładowców Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej. Wikipedia

[2]Zbrodnia w Wawrze. Wikipedia

[3]Zbrodnia w Palmirach. Wikipedia

[4]Stefan Paweł Rowecki ps. „Grot”, „Rakoń”, „Grabica”, „Inżynier”, „Jan”, „Kalina”, „Tur” (ur. 25 grudnia 1895 w Piotrkowie Trybunalskim, zm. między 2 a 7 sierpnia 1944 w Sachsenhausen) – polski wojskowy, generał dywizji Wojska Polskiego, Komendant Główny Związków Walki Zbrojnej od czerwca 1940 roku do lutego 1942 roku, dowódca Armii Krajowej) od 14 lutego 1942 do 30 czerwca 1943 roku, teoretyk wojskowości. Wikipedia

[5]Polska Partia Robotnicza (PPR) – partia komunistyczna utworzona 5 stycznia 1942 roku w Warszawie przez przybyłych z ZSRR komunistów z tzw. Grupy Inicjatywnej. Wikipedia

[6]Gwardia Ludowa (GL) – organizacja zbrojna Polskiej Partii Robotniczej, utworzona 28 marca 1942 roku. Wikipedia

[7]Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie. Wikipedia

Pobierz opracowanie w formacie pdf